Ελιά & Ιστορία

Η Ελιά κατα την αρχαιότητα

Από την αρχαιότητα έως και σήμερα, οι έννοιες «Μεσόγειος» και «Ελιά» είναι σχεδόν ταυτόσημες. Σύμφωνα με τον ιστορικό της Μεσογείου, Φ.Μπροντέλ, «Η μεσόγειος αρχίζει από εκεί που φυτρώνουν οι πρώτες ελιές και τελειώνει εκεί που αρχίζουν να εμφανίζονται τα πρώτα δάση με φοίνικες στην Αφρικανική ήπειρο.»

Ο άνθρωπος κατά τα προϊστορικά χρόνια, αποφάσισε πως δεν του ήταν αρκετό να συλλέγει τον καρπό των άγριων ελαιοδένδρων, και ξεκίνησε την συστηματική παραγωγή ελαιοκάρπου, εξημερώνοντας αρχικά το έως τότε άγριο και αυτοφυές δένδρο, και στη συνέχεια δημιουργώντας ελαιόφυτα.

Η διαδικασία αυτή που ήταν μακρόχρονη και επίπονη, εικάζεται ότι ξεκίνησε από την Κρήτη. «Στους χωρικούς της Kρήτης ανήκει η τιμή ότι μεταμόρφωσαν τις αγριελιές σε καλλιεργημένα δένδρα» σημειώνει ο Γάλλος ερευνητής Paul Faure.

Είναι σαφές ότι η συστηματική καλλιέργεια της ελιάς συνέβαλε σημαντικά στην αλματώδη ανάπτυξη του Μινωικού πολιτισμού, στα λείψανα του οποίου - τα οποία έρχονται στο φως με τις ανασκαφές - ανευρίσκονται εντυπωσιακές λεπτομέρειες για αυτήν. Μάλιστα μέσα σε ένα πηγάδι στη Ζάκρο της Κρήτης, βρέθηκαν οι αρχαιότερες επιτραπέζιες ελιές του κόσμου ηλικίας 3.500 ετών και πρόκειται μάλλον για αντικείμενο αφιέρωσης κάποιου Μινωϊτη ιερέα προς τις χθόνιες θεότητες, οι οποίες σύμφωνα με τις λατρευτικές πρακτικές της εποχής..'' προτιμούν πάντα τρύπες μέσα στη γη και σε κοιλώματα της γης τις τελετουργίες'' (Φιλόστρατος "Τα εις Τυανέα Απολλώνιο" 6.11).

Το ελαιόδενδρο σε όλη την Ελλάδα, θεωρούνταν ιερό και απεικόνιση του συναντάμε πολύ συχνά σε τοιχογραφίες παλατιών, ιερών, σε πήλινα δοχεία όπως επίσης σε πίνακες με γραφή Γραμμική Α' και Γραμμική Β'. Έχουν βρεθεί περίαπτα (φυλαχτά) στεφάνια και πολλά μυητικά σύμβολα τα οποία έχουν το σχήμα των κλαδιών της ελιάς. Μάλιστα σε πινακίδα η οποία βρέθηκε στην Κνωσσό και στην οποία υπάρχουν σημαντικές πληροφορίες για την αρχαία λατρεία, αναφέρονται ποσότητες ελαιολάδου, που προορίζονταν για κάθε ιερό.

Κατά την Αρχαϊκή περίοδο, η καλλιέργεια της ελιάς αρχίζει να πολλαπλασιάζεται, και στην Αθήνα, η οποία εκείνη την περίοδο αποτελούσε το οικονομικό κέντρο της Ελληνικής επικράτειας. Ο σεβασμός προς αυτά τα δένδρα έφτανε στο σημείο του να αποτελεί ποινικό αδίκημα η εκρίζωση των ιερών ελαιοδένδρων.

Αργότερα η αναζήτηση ζωτικού χώρου από πλευράς των Ελλήνων τους οδήγησε σε τόπους μακρινούς, όπου δημιούργησαν αποικίες. Μαζί με τους θεούς και τη λατρεία του τόπου καταγωγής τους, μετέφεραν και το δένδρο της ελιάς όπως επίσης και τις σπουδαίες ελαιοκομικές γνώσεις τους στις καινούριες πατρίδες. Κάπως έτσι, σύμφωνα με τον αρχαίο γεωγράφο Στράβων, οι Φωκαείς φύτεψαν τα πρώτα ελαιόδενδρα στη Μασσαλία της Γαλατίας. Το ίδια συνέβη και στην Πορτογαλία στην οποία μέχρι πριν εγκατασταθούν άποικοι του Ελλαδικού χώρου, δεν υπήρχε ούτε ελαιοκαλιέργεια, ούτε και κατανάλωση ελαιολάδου καθώς οι άνθρωποι εκεί "'έτρωγαν αλλά και άλειφαν το σώμα τους με βούτυρο" (Στράβων 3.3.2).

Το ελαιόλαδο το χρησιμοποιούσαν και ως μέσω καθαρισμού του σώματος. Ιδιαίτερα οι αθλητές, αμέσως μετά την προπόνηση, άλειφαν το σώμα τους με λάδι και με ένα ξύστρο, την επονομαζόμενη «στλεγγίς» ή «ξύστρα», αφαιρούσαν το λάδι μαζί με τη σκόνη και τον ιδρώτα από το σώμα τους. Μάλιστα, το γεγονός του ότι συχνά το έπαθλο στους αθλητικούς αγώνες, ήταν ένα πιθάρι με λάδι, αποσκοπούσε στο ότι έπρεπε ο αθλητής να διαθέτει άφθονο λάδι, αφού του ήταν σχεδόν απαραίτητο, ιδιαίτερα σε περιόδους όπου τα ελαιόδενδρα δεν είχαν μεγάλη απόδοση.

Όσον αφορά τον τομέα της θρησκείας, το ελαιόδενδρο εκτός από σύμβολο της θεάς Αθηνάς, αποτελούσε πηγή εφοδιασμού με ιερά προϊόντα, όπως τα κλαδιά και το έλαιό του. Τα κλαδιά της ελιάς, είχαν τόσο μεγάλη δύναμη στην συμβολολογία της εποχής, ώστε αρκούσε για έναν εγκληματία, να κρατήσει ένα κλαδί ελιάς στο χέρι του για να τελέσει ικεσία και αυτόματα οι ιερείς του ναού στον οποίο απευθύνονταν ο ικέτης, του παρείχαν κατάλυμα και φροντίδα. Επίσης το ιερότερο και πολυτιμότερο αγαθό προσφοράς στους θεούς ήταν το ελαιόλαδο, το οποίο προσέφεραν σε σπονδές προς τους θεούς. Η ιστορική συνέχεια αυτής της συνήθειας είναι το έθιμο του καντηλιού που έχει επικρατήσει μέχρι τις μέρες μας, σχεδόν σε όλα τα Χριστιανικά σπίτια. Αλλά και ως μέσο καθαγιασμού, το ελαιόλαδο θεωρούνταν το ιδανικότερο. Άλειφαν το αντικείμενο που ήθελαν να καθαγιάσουν με λάδι και από΄κει και έπειτα, αυτό το ίδιο αντικείμενο, θεωρούνταν ιερό.

Το λυπηρό κατά την αρχαιότητα ήταν, ότι σε κάθε πόλεμο από τα πρώτα περιουσιακά στοιχεία που φρόντιζαν να καταστρέψουν οι επιτιθέμενοι, ήταν τα ελαιόφυτα. Όπως είναι γνωστό, το ελαιόδενδρο απαιτεί αρκετά χρόνια από την ημέρα φύτευσής του, έως την ημέρα που θα δώσει τους πρώτους καρπούς. Έτσι η επαναφύτευση των κατεστραμμένων περιουσιών, δεν έλυνε άμεσα το πρόβλημα διατροφής των οικογενειών, των οποίων η βάση διατροφής τους ήταν το ελαιόλαδο. Οι καλλιεργητικές τεχνικές, όπως επίσης και οι δυσκολίες έκθλιψης του προϊόντος, δεν εξασφάλιζαν σταθερή κατ'έτος παραγωγή. Για αυτό το λόγο, οι οικογένειες φρόντιζαν να αποθηκεύουν ποσότητα ελαιολάδου, μεγαλύτερη από όση ήταν απαραίτητη για την ετήσια κατανάλωση.

Ρωμαϊκή - Βυζαντινή περίοδος

Στους Ρωμαϊκούς χρόνους, η κυβέρνηση φρόντιζε να διανέμει τις παραγόμενες ποσότητες ελαιολάδου, σε ολόκληρη την αυτοκρατορία. Το εμπόριο ελαιολάδου ήκμασε κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους με κυριότερο σκοπό την μεταφορά του σε περιοχές της Αυτοκρατορίας οι οποίες δεν παρήγαγαν ελαιόλαδο.

Δεν υπήρχε σχεδόν κανένα είδος φαγητού, σάλτσας και γλυκού στα περίφημα Ρωμαϊκά Συμπόσια, το οποίο να μην περιέχει το ελαιόλαδο. Κατά τη Βυζαντινή περίοδο, στην πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, την Κωνσταντινούπολή, καταναλώνονταν τεράστιες ποσότητες ελαιολάδου, τόσο για την διατροφή και τον καλλωπισμό, όσο και για την εξασφάλιση του φωτισμού της πόλης, όπου ως γνωστόν ήταν πολύφωτη. Μάλιστα μέσα στο παλάτι, υπήρχε μια αίθουσα με την ονομασία «Οίκος των φώτων» στην οποία τα φώτα άναβαν νύχτα μέρα (με πρώτη ύλη το ελαιόλαδο) και εκεί μέσα πραγματοποιούνταν εμπορικές συνδιαλλαγές, νυχθημερόν!! Τις ανάγκες της πρωτεύουσας για φωτιστικό ελαιόλαδο, κάλυπταν μεγάλες μοναστικές μονάδες, οι οποίες είχαν στην κατοχή τους μεγάλες εκτάσεις ελαιοδένδρων!

Την ίδια περίοδο, σε περιοχές με μικρές εκτάσεις ελαιοδένδρων και όπου ως φυσικό επόμενο, η παραγωγή ελαιολάδου ήταν πολύ μικρή, είχαν σχεδόν ιεροποιήσει το ελαιόδενδρο και τα αγαθά που αυτό προσφέρει στους ανθρώπους. Άμελγαν τις ελιές (μάζευαν τον καρπό με το χέρι), ώστε να μην χτυπούν το δένδρο, θεωρώντας μια τέτοια πράξη ως ανίερη. Επίσης, πιστεύονταν ότι οι καλλιεργητές θα έπρεπε να είναι αγνοί και καθαροί όπως το δένδρο. Υπήρχε ιδιαίτερο τελετουργικό καθαρμού πριν την συγκομιδή το οποίο περιείχε αποχή από τις σαρκικές απολαύσεις, νηστεία κτλ.

Περίοδος Τουρκοκρατίας

Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, και ιδιαίτερα κατά τον 16ο αιώνα, μεγάλες ποσότητες ελαιολάδου εξάγονταν στις Ευρωπαϊκές χώρες όχι τόσο ως βρώσιμο υλικό, όσο ως πρώτη ύλη στις βιομηχανίες σαπωνοποιίας. Το μεγαλύτερο μέρος του εξαγόμενου ελαιολάδου, πωλούνταν στην Μασσαλία, η οποία είχε εξελιχθεί σε μεγάλο βιομηχανικό κέντρο παραγωγής σαπουνιού. Οι περιοχές με την μεγαλύτερη παραγωγή ελαιολάδου, στον Ελλαδικό χώρο, ήταν η Κρήτη με 3,5 εκατομμύρια οκάδες (4.480 τόνοι), και η Πελοπόννησος. Η Αθήνα ακολουθούσε με 200,000 μεζούρες των 12lit. (2.400 τόνοι) , και τα Σάλωνα με περίπου 1,5 εκατομμύρια οκάδες (1.920 τόνοι).

Την ίδια περίοδο, στις βορειότερες περιοχές της Ελλάδος, όπου δεν παράγονταν ελαιόλαδο, η τιμή του ήταν πολύ υψηλή, γεγονός που το καθιστούσε απαγορευτικό για τις οικογένειες με χαμηλά εισοδήματα. Το αγόραζαν σε πολύ μικρές ποσότητες (1 οκά ανά έτος) και το χρησιμοποιούσαν ως φαρμακευτική ύλη, προς βρώση και προς εντριβές!

Κατά τα πρώιμα χρόνια της επανάστασης των Ελλήνων, στην Κρήτη συγκεκριμένα, ο Αιγύπτιος διοικητής του νησιού, Μωχάμεντ Άλη, γενικά επέβαλε δυσβάσταχτη φορολογία, όμως στο θέμα του ελαιολάδου η τακτική του χαρακτηρίστηκε ληστρική. Προχωρούσε σε κατάσχεση του μεγαλύτερου μέρους της παραγωγής ελαιόλαδου, αφήνοντας ουσιαστικά πολύ μικρές ποσότητες ανά οικογένεια. Το ελαιόλαδο που συγκέντρωνε, το έστελνε στην Αίγυπτο. Για να μπορεί μάλιστα να ελέγχει απόλυτα την παραγωγή ελαιολάδου στο νησί, φρόντισε όλα τα ελαιουργεία να περάσουν στον δικό του έλεγχο και εκεί υπήρχαν στρατιώτες οι οποίοι είχαν εντολή να παρακρατούν τα 3/4 της παραγωγής ελαιολάδου, όλο το πυρηνέλαιο, και τον πυρήνα.

Κατά την Επανάσταση του 1821, η τακτική των τούρκικων στρατευμάτων ήταν να επιδεινώσουν, την ήδη έντονο πρόβλημα επιβίωσης των επαναστατημένων. Η συνήθης τακτική, ήταν να καίνε τις καλλιέργειες των Ελλήνων. Στην Κρήτη συγκεκριμένα, όσα ελαιόδενδρα δεν κάηκαν, έμεναν ακαλλιέργητα αφού οι ανάγκες του πολέμου δεν επέτρεπαν την τακτική φροντίδα των ελαιώνων και έτσι ο λαός στερήθηκε το πολύτιμο ελαιόλαδο, γεγονός τραγικό για έναν πληθυσμό του οποίου η επιβίωση εξαρτώνταν από το ελαιόλαδο, σε πολλούς τομείς!!

Ελιά και ελαιόλαδο κατα την σύγχρονη εποχή

Αν και το σύνηθες φαινόμενο του 20ου αιώνα στον Ελλαδικό χώρο, ήταν να υιοθετούνται δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα στην ένδυση, την κουλτούρα και την διατροφή. Εντούτοις αξιοθαύμαστο είναι ότι ο τομέας του Ελαιολάδου, όχι μόνο δεν υποτάχθηκε σε αυτό το νέο κύμα, αλλά κατάφερε να είναι ο μοναδικός τομέας ο οποίος τελικά επεβλήθη στην υπόλοιπη Ευρώπη.

Η τάση της εξάπλωσης της Κρητικής διατροφής, η οποία για ευνόητους πολιτικό-οικονομικούς λόγους μετονομάστηκε σε Μεσογειακή, ξεκίνησε τις τελευταίες δεκαετίες και εξακολουθεί να κερδίζει έδαφος σε παγκόσμιο επίπεδο, χρόνο με το χρόνο. Όπως προκύπτει από στατιστικές, η κατανάλωση ελαιολάδου στην Ευρώπη, αλλά και παγκοσμίως, παρουσιάζει σταθερά ανοδική πορεία.

Πληθυσμοί χωρών, οι οποίοι παραδοσιακά κατανάλωναν ζωικό λίπος, τα τελευταία χρόνια, αναγνωρίζοντας την αξία του Ελαιολάδου, τροποποιούν τις διατροφικές τους συνήθειες, κάτι που γενικά είναι δύσκολο να συμβεί. Το γεγονός αυτό επιδρά θετικά και στην ψυχολογία των ελαιοπαραγωγών χωρών αλλά κυρίως στην οικονομία τους.